پژوهش‌های جغرافیای اقتصادی

علمی-پژوهشی

تحلیل روش شناسی مطالعات جغرافیا در ایران،نقدی بر کمی گرایی افراطی

تیمور آمار؛ رضا صمیمی

دوره 2، شماره 5 ، آذر 1400، صفحه 1-14

چکیده

نقد نشانگر پویایی در عرصه‌های علمی است و علم جغرافیا نیز به عنوان یک علم ریشه‌دار به‌ویژه بعد از سال 1923 با نقد انس گرفته است و وجود بسترهای انتقادی را الهام‌بخش پیشرفت نظریه‌های علمی و دگرگونی در روش‌های ... بیشتر نقد نشانگر پویایی در عرصه‌های علمی است و علم جغرافیا نیز به عنوان یک علم ریشه‌دار به‌ویژه بعد از سال 1923 با نقد انس گرفته است و وجود بسترهای انتقادی را الهام‌بخش پیشرفت نظریه‌های علمی و دگرگونی در روش‌های موجود می‌داند. اگر صف‌بندی روش‌های علمی در جغرافیا را متأثر از دیدگاه‌های هارتشورن و شیفر و در قالب استثناگرایی و مکتب علم فضایی بدانیم، گرایش‌های موجود در روش‌های تحلیل در این علم را نیز می‌بایست در دو مقوله کمی و کیفی دنبال نماییم. دغدغه جغرافیدانان در به‌کارگیری کمیت رسیدن به چارچوبی است که بر مبنای آن مطالعات جغرافیایی به قوانینی علمی برسد که بدین منظور به‌کارگیری استدلال‌های کمی، علوم جغرافیایی را در رسیدن به این هدف یاری می‌رساند. براین اساس رویکرد غالب در جغرافیای کشور ما نیز به این طیف فکری گرایش داشته و ابعاد این روش علمی به‌ویژه دهه اخیر در پایگاه‌های علمی کشور رشد شتابانی پیدا کرد که مصادیق آن نگارش پایان‌نامه‌ها و مقالات فراوان با تحلیل کمی است. این پژوهش به آسیب‌شناسی روش‌های کمی در جغرافیای معاصر ایران می‌پردازد و برای مصادیق این آسیب‌ها تحلیل محتوای مقالات را در سه مجله علمی - پژوهشی داخلی را دستمایه این بررسی قرار داده است. اطلاعات مورد نیاز این پژوهش با استفاده از منابع اسنادی و بهره‌گیری از محتوای مقالات فصلنامه‌های «پژوهش‌های جغرافیای انسانی»، «مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی» و «فضای جغرافیایی» به‌دست‌آمده است. دادهها با استفاده از اطلاعات مستخرج از این مجلات و تطبیق محتوای این پژوهش‌ها با مفاهیم، محورها و رسالت‌های جغرافیدانان مورد تجزیه‌وتحلیل قرارگرفته‌اند. نتایج این پژوهش نشان داد که در 6/92 درصد از تحقیقات شیوه گردآوری اطلاعات به‌صورت میدانی و در 7/64 درصد از آن‌ها تکنیک پرسشنامه به‌عنوان شیوه غالب مورد استفاده قرار گرفته است. در بین سؤالات اساسی جغرافیا هنوز پیگیری چیستی و کجایی پدیده‌ها غلبه دارد و در 3/79 درصد مقالات شیوه کمی در تحلیل داشته که در بخشی از آنها جهت اثبات بین متغیرها نیازی به همبستگی و تحلیل رگرسیونی وجود نداشته است نتیجه بررسی مقالات در مجلات این پژوهش نشان داد که دغدغه‌های جغرافیای مدرن در اغلب نوشته‌های جغرافیایی دیده نمی‌شود، بطوریکه تنها 30 درصد از پژوهش‌ها به مسائلی چون «نظریه‌ای اجتماعی»، «اقتصاد سیاسی» و «نظریه‌های فرهنگی» پرداخته‌اند که تا حدی بر محافظه‌ کار بودن پژوهش‌های جغرافیایی ایران گواهی می‌دهد.

علمی-پژوهشی

بررسی تغییرات تراکم‌های ساخت و ساز در کلان شهرهای ایران(مطالعه موردی شهرک زعفرانیه کلانشهر تبریز)

سمیه علیزاده؛ اکبر اصغری زمانی

دوره 2، شماره 5 ، آذر 1400، صفحه 15-31

چکیده

عدم توان مالی عوامل اجرایی ومدیریت شهری درکمک به برنامه‌های مسکن وتأمین هزینه های خدمات شهری، در روند شکل‌گیری و ماهیت تراکم شهری و نیز تحقّق تراکم های پیش بینی نشده در طرحهای توسعه ‏ی شهری ... بیشتر عدم توان مالی عوامل اجرایی ومدیریت شهری درکمک به برنامه‌های مسکن وتأمین هزینه های خدمات شهری، در روند شکل‌گیری و ماهیت تراکم شهری و نیز تحقّق تراکم های پیش بینی نشده در طرحهای توسعه ‏ی شهری موثر بوده است. بنابراین در دوره‌های اخیر، سیاست فروش مازاد تراکم ساختمانی توسط شهرداری‌ها، موجب ایجاداختلال در نظام شهری کشور، سازمان فضایی و سیمای شهری گردیده است. لذاهمین عوامل باعث کمبود کاربری‌های خدماتی و افزایش ازدحام جمعیی گردیده که به مرور زمان موجبات تبدیل شهرها به بستری جهت سوداگری زمین و مسکن را فراهم نموده است. در مقاله‏‌ی حاضر برآنیم با بررسی تغییرات تراکم ساختمانی در شهرک زعفرانیه شهر تبریز به سنجش پارادایم‌های تاثیرگذار بر روند شکل‌گیری تراکم‌های ساختمانی در محدوده مورد مطالعه بپردازیم. روش پژوهش حاضر از لحاظ هدف،کاربردی و از نظرماهیت جز تحقیقات توصیفی – تحلیلی محسوب میشود. بر همین اساس جهت جمع‌آوری داده‌ها و اطّلاعات از دو شیوه‏‌ی عمده کتابخانه‌ای – میدانی بهره گرفته شده است. بدین ترتیب که پس از بررسی مبانی نظری پژوهش، ابتدا با استفاده از طرح‌های مصوب شهر تبریز، تعداد طبقات و ضوابط مربوط به تراکم‌های شهری محدوده‌‏ی مورد مطالعه طی بازه زمانی 1399 – 1390 استخراج گردید؛ سپس با مراجعه به شهرداری منطقه 2 تبریز، تعداد پروانه‌های صادر شده، تعداد طبقات ساختمانی و درآمدهای حاصل از فروش تراکم مشخص شد. جهت تجزیه‌و تحلیل داده‌ها، با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی Arc GIS و مدل‌های نظیر: کراس‌تب، مدل هلدرن و مدل شانون، تغییرات تعداد طبقات ساختمانی، میزان رشد شهرک زعفرانیه و میزان پراکندگی قطعات تغییر یافته مورد تحلیل قرار گرفته است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد در بازه زمانی 1399 - 1390 تغییرات تراکم ساختمانی در محدوده مورد مطالعه کاملا محسوس بوده که مهمترین عامل تاثیرگذار در این زمینه، فروش تراکم برای تامین درآمد شهرداری بوده است.

علمی-پژوهشی

تبیین بازاریابی محلی در نواحی روستایی با بکارگیری مؤلفه های مؤثر در مدلسازی ساختاری تفسیری

حسن مومنی؛ وحید ریاحی؛ وحیدرضا سلامت

دوره 2، شماره 5 ، آذر 1400، صفحه 32-44

چکیده

نقش فعالیّت اقتصاد روستایی در دنیا بسیار مهم تلقّی شده و در ابعاد ملی، منطقه‌‏ای و حتّی بین المللی ارزشمند است. اما جایگاه اصلی بازاریابی تولیدات روستایی و سهم پایین دریافت ناشی از فروش تاکنون نتوانسته ... بیشتر نقش فعالیّت اقتصاد روستایی در دنیا بسیار مهم تلقّی شده و در ابعاد ملی، منطقه‌‏ای و حتّی بین المللی ارزشمند است. اما جایگاه اصلی بازاریابی تولیدات روستایی و سهم پایین دریافت ناشی از فروش تاکنون نتوانسته شایستگی‏‌های خود را کاملأ به اثبات برساند. این امر بیشتر ناشی از نقائص موجود در ساختار بازار محصولات روستایی است. باتوجّه به اهمیت موضوع و فقدان رویکرد بازاریابی یکپارچه در بخش محصولات، بویژه در تشکل‌ها و تعاونی‌های روستایی به‏‌عنوان متولیان تولید و توزیع، لزوم توجه هرچه بیش‏تر علمی و عملی به مبحث بازاریابی یادآور می‌‏شود، دراین راستا روش تحقیق به صورت ارزیابی عملکرد اقتصادی با ارائه مدل‏سازی ساختاری تفسیری و تعیین ارتباط بین مؤلفه‌های اعتبار یافته انجام شده است. تحلیل پژوهش با استفاده از به‌‏کارگیری مؤلّفه‏‌های مؤثر در بازاریابی محلّی در نواحی روستایی از مجموعه ابعاد محیطی، اجتماعی و اقتصادی با برداشت از مطالعات مشابه و تأیید خبرگان دانشگاهی کسب شده است، که با نظرات مجموعه مذکور به صورت کاراکترهای جداگانه در ماتریس خود تعاملی ساختاری به وجود آمد. بر این اساس مؤلّفه‏‌های مناسب سازی زیرساختی و کالبدی، تجهیز فروشگاه مزرعه، تولید انبوه و تنوع محصولات، تحکیم ارتباط کشاورزی، زیرساخت‏هایICT و گسترش دامنه بازاریابی یکپارچه تنه اصلی مدل را شکل می‌‏دهد، همچنین مؤلّفه‏‌ی توسعه مزیت‏‌های رقابتی توانسته بیش‏ترین ارتباط را با مؤلّفه کارآمدی صندوق‏‌های تسهیل کننده برقرار کند. در نتیجه مدل ارائه شده بازاریابی محلّی در نواحی روستایی با رویکرد مدل‏سازی ساختاری تفسیری برای حصول به جایگاه مناسب خود تاکید بر شبکه یکپارچه با نقش بازیگران روستایی، سازمان‌های سازنده در استراتژی توسعه‌‏ی پایدار دارد و منتج به چارچوب راهبردهای محرومیت‌‏زدایی روستایی خواهد بود که به صورت فرآیند زنجیره‎ای ارائه شده است.

علمی-پژوهشی

غربالگری اهمیت محیط‌زیستی اثرات و پیامدهای اقدامات راهبردی توسعه روستایی بر مبنای رویکرد SEA مورد: اقدام راهبردی توسعه اقتصادی منطقه دو برنامه‌ریزی استان خوزستان

هادی یاقوت حردانی؛ سید حسن مطیعی لنگرودی؛ دادور خانی فضیله

دوره 2، شماره 5 ، آذر 1400، صفحه 45-64

چکیده

رویکرد ارزیابی استراتژیک محیط زیست سیستمی پیشگیرانه و ساختاریافته برای پیش‌بینی، شناسایی و ارزیابی اثرات محیطزیستی، اقتصادی و اجتماعی گزینه‌های توسعه در سطوح راهبردی نظام تصمیم‌گیری ... بیشتر رویکرد ارزیابی استراتژیک محیط زیست سیستمی پیشگیرانه و ساختاریافته برای پیش‌بینی، شناسایی و ارزیابی اثرات محیطزیستی، اقتصادی و اجتماعی گزینه‌های توسعه در سطوح راهبردی نظام تصمیم‌گیری است. هدف پژوهش، کاربرد رویکرد مذکور به منظور غربالگری اقدامات رشد و توسعه روستایی با تأکید بر «سند راهبردی توسعه اقتصادی شهرستان‌های منطقه 2 برنامه‌ریزی استان خوزستان» است. تحقیق از نظر هدف، کاربردی و مبتنی بر شیوه توصیفی پیمایشی است. غربالگری با استفاده از چک‌لیست و ماتریس و در چارچوب فن دلفی و نظرسنجی از 26 نفر از خبرگان و کارشناسان مسئول در حوزه‌های مختلف برنامه‌ریزی در ارتباط با سه سازه کلیدی و 36 معیار انجام شده است. نتایج نشان داد، اقدام راهبردی از نظر ارتباط با جهت‌گیری‌های فراگیر توسعه اقتصادی و اجتماعی در سطوح ملی، منطقه‌ایی و محلی به ویژه برای بهبود رفاه و معیشت انسانی جوامع روستایی تحت پوشش از اهمیت قابل توجه برخوردار است. بخش‌های برنامه‌ریزی، براساس دستورالعمل‌های قانونی، جزو حوزه‌های توسعه دارا و یا همراه با اثرات زیست‌محیطی بالقوه قابل‌توجه شناخته می‌شوند و از نظر پیوند و اثرگذاری بر دیگر اقدامات راهبردی، اهمیت محیط‌زیستی قابل‌توجه دارد. درجه پیچیدگی مسائل، مشکلات و محدودیت‌های محیط‌زیستی مرتبط با حوزه‌های برنامه‌ریزی هدف در نواحی روستایی تحت پوشش، بالاتر از حد قابل‌توجه است. درجه توجه اقدام راهبردی نسبت به جریانسازی و یکپارچه‌سازی ملاحظات و نگرانی‌های محیط‌زیستی به ویژه درنظر گرفتن استانداردها، ارزشها، قوانین و مقررات (الزامات حقوقی-مدنی) مرتبط با محیطزیست کمتر از حد قابل‌توجه است. افزون‌بر این اقدام راهبردی در هر یک از بخش‌های برنامه‌ریزی هدف، چارچوبی برای ایجاد و توسعه دیگر فعالیت‌ها و پروژه‌های عملیاتی در سطوح خُرد تدارک دیده است و براساس اجماع خبرگان، می‌تواند منجر به بروز اثرات بالقوه قابل‌توجّه با ماهیت و کیفیت گوناگونی بر محدوده‌های جغرافیایی و طبیعی و نواحی فرهنگی از جمله سکونت‏گاه‌های روستایی و شهری با جمعیت متراکم و مناطق با کاربری فشرده در شهرستانهای آبادان و خرمشهر شود.

علمی-پژوهشی

نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات در توسعه پایدار سکونتگاه های روستایی (مطالعه موردی: روستاهای دهستان بشیوه پاطاق استان کرمانشاه)

نبی موسی زاده؛ زهرا خوشنواز؛ پارسا پاشایی؛ مفید شاطری

دوره 2، شماره 5 ، آذر 1400، صفحه 65-82

چکیده

دریک جامعه اطلاعاتی، دانش و مهارت انسان‏ها سرمایه‌‏های آن جامعه محسوب می‏‌شوند. پیشرفت جوامع بشری درعصرحاضر به علت پیدایش بسترهای مناسب که یکی از مهم‌ترین آن‏ها فناوری ارتباطات و اطلاعات است، ... بیشتر دریک جامعه اطلاعاتی، دانش و مهارت انسان‏ها سرمایه‌‏های آن جامعه محسوب می‏‌شوند. پیشرفت جوامع بشری درعصرحاضر به علت پیدایش بسترهای مناسب که یکی از مهم‌ترین آن‏ها فناوری ارتباطات و اطلاعات است، به‌ دور از دغدغه مکان جغرافیایی و فواصل آن‌ها با مراکز تمدن، تنها با اتکای به دانش و توانمندی آن‏ها امکان‌‏پذیراست. بهره‌‏گیری از فناوری اطلاعات و ارتباطات می‏‌تواند سبب توانمندسازی و تأثیرگذاری آگاهانه این قشر فراموش‌شده در روند پایداری محیط روستاهای کشور گردد و توجه به آموزش‏‌هایICT روستایی می‏‌تواند از ابعاد مختلف در توسعه پایدار روستایی مؤثر واقع شود. این پژوهش به‌صورت توصیفی- تحلیلی (در بخش توصیفی از آماره‌های میانگین، درصد فراوانی و در بخش استنباطی از مقایسه میانگین و آزمون اسپیرمن استفاده‌شده است) در راستای توسعه پایدار سکونت‏گاه‌‏های روستایی دهستان بشیوه پاطاق انجام‌گرفته است که اطلاعات از روش میدانی (220پرسشنامه) و اسنادی به‌دست‌آمده و نتایج حاکی از آن است که، رابطه معنی‌داری بین فناوری اطلاعات و ارتباطات و توسعه‌‏ی روستایی در سطح خیلی بالایی وجود داشت به‌طوری‌که روستای پاطاق با درجه توسعه‌یافتگی 0/674 در رتبه اول و روستای کوسه‏‌ها با درجه‌‏ی توسعه‌یافتگی 0/289 در رتبه آخر قرار گرفتند. که از دلایل عدم تأثیرگذاری می‌توان به موقعیت بخش موردمطالعه و سطح پایین سواد روستاییان و عدم امکانات کافی برای استفاده عموم از این فناوری شاره کرد. بنابراین، مسئولین اجرایی محدوده‏ی موردمطالعه پیشنهاد می‏گردد اقدام به تأسیس دفتر فناوری اطلاعات و ارتباطات در روستای ذکرشده کنند تا بدین‌وسیله شکاف ایجادشده در توسعه‌یافتگی روستای مذکور نسبت به روستاهای دیگر برطرف شود.

علمی-پژوهشی

ارزیابی پتانسیل‌ها و توانمندی‌های شهرستان ماه‌نشان جهت احداث ژئوپارک با استفاده از مدل‌های کومانسکو‌‌‌‌‌‌‌‌

سروه شریفی؛ مهدی فیض اله پور؛ رامین کیامهر؛ افشین زهدی؛ جمشید عینالی

دوره 2، شماره 5 ، آذر 1400، صفحه 83-101

چکیده

امروزه ژئوتوریسم راهکاری نوین برای تبیین و تشریح علوم زمین و شناخت سرمایه‌های طبیعی هر منطقه است که علاوه بر ایفای نقش آموزشی-علمی، سبب توسعه توریستی یک منطقه می‌شود. ژئوپارک ناحیه‌ای است با محدوده‌های ... بیشتر امروزه ژئوتوریسم راهکاری نوین برای تبیین و تشریح علوم زمین و شناخت سرمایه‌های طبیعی هر منطقه است که علاوه بر ایفای نقش آموزشی-علمی، سبب توسعه توریستی یک منطقه می‌شود. ژئوپارک ناحیه‌ای است با محدوده‌های کاملا تعریف شده و دارای مساحت کافی به منظور توسعه اقتصادی منطقه در آینده این محدوده شامل چندین پدیده جالب زمین‌شناسی(در ابعاد گوناگون و بدون در نظر گرفتن مقیاس‌ها) با ترکیبی از ویژگی‏‌های علمی، کمیابی یا زیبایی پدیده، نمایش تاریخ زمین‌شناسی منطقه، نمایش فرایندهایی با ارزش زمین‌شناسی و باستان‌شناسی، بوم‌شناسی، تاریخ یا فرهنگ‌شناسی نیز ارزشمند هستند. هدف از انجام این پژوهش ارزیابی تعدادی از ژئوسایت‌های شهرستان ماهنشان (دودکش جن مادآباد، قلعه بهستان، معدن انگوران، کوه‌های رنگی آلاداغلار، کوه بلقیس، آبگیر خندقلو، دودکش‌های جن قره دره انگوران) جهت احداث ژئوپارک می‌باشد. پژوهش حاضر از نوع کاربردی بوده و از لحاظ ماهیت به‌صورت توصیفی ـ تحلیلی است. روش گردآوری داده‌ها از طریق پرشسنامه بوده و جامعه‌آماری پژوهش ۴۱ نفر از کارشناسان ذیربط می‌باشند. تجزیه و تحلیل داده‌ها نیز به دو صورت کمی و کیفی و با استفاده از مدل کومانسکو و نرم افزار SPSS انجام شده است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که شهرستان ماهنشان توانمندی و پتانسیل لازم جهت احداث ژئوپارک را دارد و ژئوسایت‌های قلعه بهستان و دودکش جن مادآباد با کسب امتیازهای (0/64) و(0/61) در رتبه‌های اول و دوم قرار گرفتند و ژئوسایت‌های کوه‌های رنگی آلاداغلار(0/593)، کوه بلقیس(0/591)، معدن انگوران(0/557)، دریاچه خندقلو(0/534) و دودکش‌های جن قره دره انگوران(0/528) به ترتیب با امتیازهای بسیار نزدیک به هم در رتبه‌های بعدی هستند. بیش‏ترین امتیاز میانگین‌های به دست آمده از داده‌ها مربوط به ارزش علمی و ارزش زیباییشناختی است.

پژوهش‌های جغرافیای اقتصادی

مقالات آماده انتشار

شماره جاری

دوره 4 (1402)

دوره 3 (1401)

دوره 2 (1400)

دوره 1 (1399)

دوره و شماره: دوره 2، شماره 5، آذر 1400، صفحه 1-101

تحلیل روش شناسی مطالعات جغرافیا در ایران،نقدی بر کمی گرایی افراطی

چکیده

بررسی تغییرات تراکم‌های ساخت و ساز در کلان شهرهای ایران(مطالعه موردی شهرک زعفرانیه کلانشهر تبریز)

چکیده

تبیین بازاریابی محلی در نواحی روستایی با بکارگیری مؤلفه های مؤثر در مدلسازی ساختاری تفسیری

چکیده

غربالگری اهمیت محیط‌زیستی اثرات و پیامدهای اقدامات راهبردی توسعه روستایی بر مبنای رویکرد SEA مورد: اقدام راهبردی توسعه اقتصادی منطقه دو برنامه‌ریزی استان خوزستان

چکیده

نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات در توسعه پایدار سکونتگاه های روستایی (مطالعه موردی: روستاهای دهستان بشیوه پاطاق استان کرمانشاه)

چکیده

ارزیابی پتانسیل‌ها و توانمندی‌های شهرستان ماه‌نشان جهت احداث ژئوپارک با استفاده از مدل‌های کومانسکو‌‌‌‌‌‌‌‌

چکیده